Οι κάψουλες της ευφυϊας

Της Μαρίας Παπαθανασίου

Η Άννα είναι φοιτήτρια της Ιατρικής. Τους πρώτους μήνες των σπουδών της ανταποκρινόταν με δυσκολία στις υποχρεώσεις της, ενώ στην εξεταστική του εαρινού εξαμήνου μια φίλη τής συνέστησε ένα χάπι το οποίο θα τη βοηθούσε να προσηλωθεί στη μελέτη αυξάνοντας τις πνευματικές της δεξιότητες (καλύτερη μνήμη, ταχύτερη μάθηση, μεγαλύτερη εγρήγορση, αυξημένη συγκέντρωση). Η κοπέλα έπρεπε να αποφασίσει: ή θα έπινε πολλούς εσπρέσο ή θα ενέδιδε στο... έξυπνο φάρμακο! Προτίμησε το δεύτερο.

Εδώ και χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι αναζητούν λύσεις για τη βελτίωση των διανοητικών τους ικανοτήτων και της πνευματικής αντοχής τους. Αρχικά στρέφονταν προς τα αγαθά της μητέρας φύσης, όπως φύλλα, ρίζες και φρούτα. Σήμερα η έρευνα έχει πλέον μεταφερθεί στα αποστειρωμένα επιστημονικά εργαστήρια φαρμακευτικών εταιρειών, χρησιμοποιώντας ως άλλοθι την πρόληψη εγκεφαλικών επεισοδίων, την ανακούφιση των ασθενών που πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον, αλλά και την αντιμετώπιση της ελλιπούς αυτοσυγκέντρωσης και σχιζοφρένεια. Παρατηρείται όμως ότι ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός υγιών ατόμων αναζητούν ένα τονωτικό πιο ισχυρό από την καφεϊνη προκειμένου να ενισχύουν την πνευματική τους απόδοση στις καθημερινές τους δραστηριότητες.

Οι περισσότεροι καταφεύγουν στα λεγόμενα «νοητικά φάρμακα» ή «ενισχυτικά εγκεφάλου», τα οποία έχουν παρασκευαστεί ώστε να αντιμετωπίζουν καταστάσεις όπως διαταραχή ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητα (ADHD), γεροντική άνοια, ναρκοληψία ή ακόμα και τη νόσο του Αλτσχάιμερ. Πρόκειται για διεγερτικά του κεντρικού νευρικού συστήματος τα οποία κυκλοφορούν ελεύθερα σε online φαρμακεία, αν και για τη λήψη τους απαιτείται συνταγή γιατρού. Όταν αυτά λαμβάνονται από υγιή άτομα, προκαλούν διέγερση της λειτουργίας του εγκεφάλου, μειώνουν το αίσθημα υπνηλίας, περιορίζουν την κόπωση, ενώ ενισχύουν τη συγκέντρωση και την ενεργητικότητα. Τι κάνουν ουσιαστικά αυτά τα ενισχυτικά;

Διεισδύουν στα εγκεφαλικά νεύρα που είναι υπεύθυνα για τις διανοητικές λειτουργίες, όπως προσοχή, αντίληψη, εκμάθηση, μνήμη, γλώσσα, προγραμματισμός, ικανότητα άμεσης λήψης αποφάσεων. Ο σερ Γκάμπριελ Χορν, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, ισχυρίζεται πως οι επιστήμονες ήδη δοκιμάζουν περισσότερα από εξακόσια φάρμακα τα οποία προορίζονται για νευρολογικές διαταραχές. Σύμφωνα με όσα μας έχει διδάξει η ιστορία, πιθανότατα στην πλειονότητά τους θα κριθούν ακατάλληλα, ενώ ελάχιστα θα περάσουν με επιτυχία τις εξετάσεις του Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ. Και βέβαια εκείνα που θα θεωρηθούν κατάλληλα δεν θα αργήσουν να καταλήξουν και στα χέρια υγιών ατόμων που θέλουν μυαλό... ξυράφι!

Ακονίζουν το μυαλό;
Εξαιτίας της ευεργετικής δράσης των ουσιών σε υγιείς ανθρώπους, όλο και περισσότεροι καταφεύγουν στα λεγόμενα «νοοτροπικά» ή «νοοτρόπα» φάρμακα (οι όροι χρησιμοποιήθηκαν πρώτη φορά το 1946 από Ρουμάνους γιατρούς όταν θέλησαν να περιγράψουν ουσίες που μόλις είχαν ανακαλυφθεί και οι οποίες, σύμφωνα με τις έως τότε μελέτες, βελτίωναν τις ανώτερες εγκεφαλικές λειτουργίες υπό συγκεκριμένες συνθήκες χωρίς να έχουν σοβαρές παρενέργειες) για να καταπολεμήσουν την κούραση. Φανατικοί των σκευασμάτων αυτών φαίνεται να είναι: όσοι εργάζονται με βάρδιες, στρατιώτες οι οποίοι κάνουν σκοπιά, μαθητές ή φοιτητές που θέλουν να περάσουν με επιτυχία τις εξετάσεις, επιχειρηματίες οι οποίοι παρατηρούν ότι οι βιολογικοί τους ρυθμοί μεταβάλλονται εξαιτίας των αεροπορικών ταξιδιών μεγάλης απόστασης.

Σύμφωνα με διαδικτυακή έρευνα που πραγματοποίησε το έγκυρο επιστημονικό περιοδικό Nature με τη βοήθεια του αναγνωστικού του κοινού, ένας στους πέντε -από το σύνολο των χιλίων τετρακοσίων συμμετεχόντων από εξήντα χώρες- απάντησε πως έχει πάρει Ritalin, Provigil και βήτα-αναστολείς (φάρμακα τα οποία δρουν ενάντια στο άγχος). Συγκεκριμένα το 60% ανέφερε ότι λαμβάνει το Ritalin (μεθυλφαινιδάτη, ενδείκνυται για περιπτώσεις ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητας), ενώ το 44% παραδέχτηκε πως παίρνει το Provigil (μοδαφινίλη, στη χώρα μας κυκλοφορεί με την ονομασία Modiodal και συνιστάται για την παθολογική υπνηλία και την παθολογική κόπωση, αλλά και για άλλες σοβαρές νευρολογικές παθήσεις). Σημαντικό θα ήταν να σημειωθεί ότι κάποιοι από τους παραπάνω λαμβάνουν τα σκευάσματα με συνταγή γιατρού, ενώ άλλοι μέσω του διαδικτύου.

Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης σφυγμομέτρησης είναι ενδεικτικά της κατάστασης, ενώ ολοένα και περισσότεροι είναι εκείνοι που πιστεύουν πως η αγορά των έξυπνων φαρμάκων αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά τα επόμενα δέκα χρόνια. Ο νευρολόγος Κωνσταντίνος Σπίγγος τονίζει: «Έρευνες όπως οι παραπάνω δείχνουν ότι η έννοια του ντοπαρίσματος αποτελεί μέρος του σύγχρονου τρόπου ζωής και πολλοί υγιείς άνθρωποι καταφεύγουν στη λήψη σκευασμάτων για διάφορους μη ιατρικούς λόγους. Τα φάρμακα όμως αυτά προορίζονται για τη θεραπεία ασθενειών και ενδεχομένως να βλάπτουν μακροπρόθεσμα την υγεία εάν λαμβάνονται καταχρηστικά και χωρίς ιατρική επίβλεψη. Η ανάγκη για την καταφυγή στα φάρμακα μπορεί να είναι απόρροια των ανταγωνιστικών συνθηκών εργασίας, της έλλειψης χρόνου που δημιουργεί ο σύγχρονος τρόπος ζωής, αλλά ακόμα και της μίμησης στο πλαίσιο αυτής της... μόδας». (Πηγή: www.med1.gr)

Η ευφυϊα κλεισμένη σε ένα μπουκαλάκι
Πώς επιδρούν τα λεγόμενα «έξυπνα φάρμακα» στον ανθρώπινο εγκέφαλο; Ποιο είναι το μυστικό τους και καταφέρνουν να βελτιώνουν τη μνήμη και την ικανότητα εκμάθησης; Σύμφωνα με τον ψυχίατρο και ψυχοθεραπευτή συμπεριφοράς Γιάννη Κασβίκη, «τα έξυπνα φάρμακα συνήθως αυξάνουν τη νευρωνική δραστηριότητα, είτε μέσω της αύξησης των νευροδιαβιβαστών είτε μέσω της αναστολής επαναπρόσληψής τους από τα νευρικά κύτταρα. Χαρακτηριστικά μοντέλα της δράσης τους μπορεί να είναι η κοκαϊνη και οι αμφεταμίνες (στις οποίες ανήκει το Ritalin). Εξαιτίας του τρόπου δράσης τους, η συνταγογράφησή τους περιορίζεται χρονικά, αφού ανάμεσα στις πιο προφανείς παρενέργειες είναι και η εξάντληση των αποθηκών νευροδιαβιβαστών με συνακόλουθη κατάθλιψη ή ανάπτυξη ψυχωσικών συμπτωμάτων, όπως παράνοια (νευροδιαβιβαστές είναι οι ουσίες που χρησιμεύουν στη νευρωνική επικοινωνία, ώστε κάθε κύτταρο να μπορεί να επικοινωνεί με τα υπόλοιπα).

Οποιαδήποτε παρέμβαση σε αυτή τη λειτουργία οφείλει να είναι απολύτως τεκμηριωμένη. Ιστορικά οι αμφεταμίνες χρησιμοποιούνταν από τους Ιάπωνες καμικάζι πιλότους, οι οποίοι, επειδή ήταν ολιγάριθμοι, καλούνταν να βρίσκονται πολλές ώρες σε πτήσεις κατά το Β Παγκόσμιο πόλεμο. Μετά τη λήξη του, κυκλοφόρησαν ευρέως και στην αμερικανική αγορά και εξαιτίας των παρενεργειών τους απαγορεύτηκαν. Σήμερα η φαρμακευτική βιομηχανία ψυχοτρόπων ουσιών οφείλει (στους μετόχους της) να λανσάρει καινούρια φάρμακα ή παλαιότερα σε νέα συσκευασία (με λιγότερες παρενέργειες)». Ο ειδικός πάντως τονίζει ότι, «στην Ελλάδα, καλώς ή κακώς, δεν αισθανόμαστε ακόμη την ανάγκη να είμαστε περισσότερο παραγωγικοί και το δημοφιλέστερο ενισχυτικό της ευφυϊας μας παραμένει ο στιγμιαίος καφές και τα ισοτονικά ποτά».

Ο ίδιος δεν θα συνιστούσε ένα έξυπνο φάρμακο σε κάποιον που επιθυμεί να τονώσει τις διανοητικές του λειτουργίες: «Υπάρχουν τόσοι πολλοί λειτουργικοί τρόποι να βελτιώσει κανείς τη νοητική του απόδοση (π.χ. εκμάθηση μουσικής, σταυρόλεξα, κοινωνικά παιχνίδια, φυσική άσκηση), που η χρήση ενός φαρμάκου οφείλει να έπεται όλων των προηγούμενων. Άλλωστε δεν έχει εφευρεθεί ακόμη κάποιο σκεύασμα χωρίς παρενέργειες... Από καταβολής κόσμου, οι άνθρωποι και τα ζώα χρησιμοποιούμε ουσίες προκειμένου να αλλάξουμε την κατάσταση του μυαλού μας. Μπορεί τα σκευάσματα να ονομάζονται «έξυπνα», «ηρεμιστικά», «αναζωογονητικά», «ελιξίρια» ή όπως αλλιώς αποφασίζει ο σύμβουλος διαφήμισης της εταιρείας. Αυτό που ξέρουμε είναι πως από τη γέννηση μέχρι το θάνατό μας δεν εκμεταλλευόμαστε περισσότερο από το 20% των δυνατοτήτων του εγκεφάλου μας.

Δυστυχώς δεν είναι δυνατόν να ψωνίσουμε ή να καταναλώσουμε εξυπνάδα, μόνο να την κερδίσουμε μπορούμε και αυτό το διαπιστώνουμε εκ των υστέρων». Ανεξάρτητα με τους κινδύνους που ίσως κρύβουν τα ενισχυτικά εγκεφάλου, διεκδικούν μια θέση στο ντουλαπάκι του φαρμακείου μας. Οι επιστήμονες των φαρμακοβιομηχανιών εργάζονται πυρετωδώς προκειμένου να εξελίξουν ακόμα περισσότερο τη χημική φόρμουλα αυτών των χαπιών. Το μέλλον θα δείξει κατά πόσο οι άνθρωποι θα στηρίζουν την πνευματική τους διαύγεια σε ένα χημικό παρασκεύασμα. n

«Τα διεγερτικά του κεντρικού νευρικού συστήματος κυκλοφορούν ελεύθερα σε online φαρμακεία, αν και για τη λήψη τους απαιτείται συνταγή γιατρού».