Αποκαθιστώντας τις σχέσεις μας με τον... Μορφέα

Αποκαθιστώντας τις σχέσεις μας με τον... Μορφέα

της Μυρτώς Αντωνοπούλου

Πώς μπορείτε να βελτιώσετε την ποιότητα του ύπνου σας; Διαμορφώστε τις ιδανικές συνθήκες στην κρεβατοκάμαρά σας, αποκτήστε συγκεκριμένες διατροφικές συνήθειες και εμπιστευτείτε τις εναλλακτικές θεραπείες, προκειμένου να κοιμηθείτε ευχάριστα και να ξυπνήσετε πλήρως ανανεωμένοι.


Χώρος
Το ιδανικό υπνοδωμάτιο
- Το κρεβάτι είναι το Α και το Ω του καλού ύπνου. Το στρώμα δεν πρέπει να είναι ούτε σκληρό ούτε μαλακό. Τα πολύ σκληρά στρώματα πιέζουν τα βαριά μέρη του σώματος, όπως η λεκάνη, εμποδίζοντας την κυκλοφορία του αίματος, ενώ τα υπερβολικά μαλακά δημιουργούν καμπύλη στο σώμα, με αποτέλεσμα η σπονδυλική στήλη και οι αρθρώσεις να μην ξεκουράζονται και να ξυπνάτε κουρασμένοι. Μαξιλάρι επιλέξτε ανάλογα με τη στάση ύπνου που προτιμάτε. Αν κοιμάστε μπρούμυτα, ιδανικό για εσάς είναι ένα λεπτό και μαλακό μαξιλάρι για να μην πιέζετε την πλάτη και τον αυχένα, αν κοιμάστε ανάσκελα, προτιμήστε ένα μέτριας σκληρότητας, και για το πλάι ένα πιο παχύ, ώστε να κρατά τη σπονδυλική στήλη και τον αυχέ­να σε ευθεία γραμμή.
-Το χρώμα των τοίχων του υπνοδωματίου ενδέχεται να επηρεάζει τον ύπνο σας. Μελέτες δείχνουν ότι το κόκκινο, το πορτοκαλί και το κίτρινο προκαλούν αϋπνία. Προτιμήστε, λοιπόν, παλ τόνους του πράσινου, του γαλάζιου ή του ροζ.
-Η θερμοκρασία του δωματίου πρέπει να είναι γύρω στους 20 βαθμούς, αφού τόσο το υπερβολικό κρύο όσο και η πολλή ζέστη αυξάνουν τον αριθμό και τη διάρκεια των αφυπνίσεων κατά τη διάρκεια της νύχτας.
-Το φως από τις λάμπες του δρόμου, από το ξυπνητήρι ή το DVD Player μπορεί επίσης να ευθύνεται για την αϋπνία σας. Ακόμη και ένα μικρό ποσοστό φωτεινότητας μπορεί να είναι αρκετά ισχυρό ώστε να εισβάλει στον αμφιβληστροειδή σας ενώ έχετε τα μάτια σας κλειστά. Ουσιαστικά στέλνεται ένα σήμα στον εγκέφαλο, το οποίο αναστατώνει το βιολογικό σας ρολόι και σας κάνει να είστε σε εγρήγορση.
-Ο θόρυβος την ώρα του ύπνου είναι πιθανό να διαταράξει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, ακόμη και στην περίπτωση που δεν ξυπνήσετε. Ασυνήθιστοι ενοχλητικοί ήχοι, κυρίως την πρώτη, ­αλλά και τις δύο τελευταίες ώρες του ύπνου, έχουν το μεγαλύτερο αντίκτυπο στην ποιότητα του ύπνου.

Πείτε «όχι» -Στο αλκοόλ, που αυξάνει την έκκριση αδρεναλίνης και µπλοκάρει τη µεταφορά τρυπτοφάνης στον εγκέφαλο. -Στον καφέ, κυρίως το στιγµιαίο (η περιεκτικότητά του σε καφεΐνη µπορεί να φτάσει και τα 100 mg), και σε όλα τα προϊόντα που περιέχουν καφεΐνη (τσάι, αναψυκτικά τύπου cola κλπ.). -Στα καυτερά και λιπαρά φαγητά, που συχνά προκαλούν ενοχλήσεις στο στοµάχι και δυσχεραίνουν τον ύπνο. -Στο κρέας και γενικά τις τροφές που είναι πλούσιες σε πρωτεΐνες, γιατί εµποδίζουν τη σύνθεση της σεροτονίνης.

ΔΙΑΤΡΟΦΗ
Ελαφρύς ύπνος με... γεμάτο στομάχι
-Το ιδανικό βραδινό Η κατανάλωση αμυλούχων τροφών φαίνεται να συνδέεται με τη μείωση των διαταραχών του ύπνου. Οι υδατάνθρακες αυξάνουν στο αίμα τα επίπεδα της τρυπτοφάνης, η οποία μετατρέπεται σε σεροτονίνη, ουσία που σχετίζεται με τη χαλάρωση του νευρικού συστήματος και επομένως ευνοεί τον ύπνο.
› Επιλέξτε, λοιπόν, για το βραδινό σας μια ελαφριά μακαρονάδα χωρίς λιπαρές σος. Τα άσπρα (επεξεργασμένα) τρόφιμα κατά τη διαδικασία επεξεργασίας του καρπού χάνουν αρκετές βιταμίνες του συμπλέγματος Β, που συνδέονται με τη λειτουργία του νευρικού συστήματος, γι’ αυτό προτιμήστε τα προϊόντα ολικής άλεσης.
› Πασπαλίστε το πιάτο σας με άνηθο ή βασιλικό και συνοδεύστε το με πράσινα φυλλώδη λαχανικά (π.χ. ­μαρούλι). Αν και δεν υπάρχουν επαρκή επιστημονικά στοιχεία που να συνδέουν τα τρόφιμα αυτά με τον ύπνο, θεωρείται ότι συμβάλλουν στη χαλάρωση του οργανισμού, βοηθώντας έτσι όσους δυσκολεύονται να κοιμηθούν.
-«Υπνωτικά» σνακ Αν αποφασίσετε να πάτε στο κρεβάτι σας με άδειο ­στομάχι, για να νιώθετε «ελαφρείς» και να κοιμηθείτε καλύτερα, το πιο πιθανό είναι ότι θα χάσετε τον ύπνο σας. Η υπογλυ­καιμία προκαλεί την έκκριση ορμονών (προκειμένου να ρυθμιστούν τα επίπε­δα της γλυκόζης στο αίμα), οι οποίες ουσιαστικά διεγεί­ρουν τον εγκέφαλο, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η διαδικασία του ύπνου. Η καλύτερη λύση είναι ένα σνακ 1-2 ώρες πριν πέσετε για ύπνο.
› Πιείτε ένα ζεστό φλιτζάνι γάλα, που περιέχει τρυπτοφάνη, και προσθέστε μία κουταλιά μέλι.
› Φάτε ένα μικρό σνακ πλούσιο σε υδατάνθρακες (π.χ. φρυγανιά, κράκερ, ψωμί) ή φρούτα που ανήκουν στην κατηγορία των μούρων (όπως τα cran­berries) και συμβάλλουν στην ηρεμία του νευρικού συστήματος.

Η ορμόνη του ύπνου σε χάπι Γιατί το βράδυ νυστάζουμε και πώς ξέρουμε πότε είναι η ώρα να ξυπνήσουμε; Το μυστικό του βιολογικού μας ρολογιού κρύβεται σε μια ορμόνη, τη μελατονίνη. Τη νύχτα, η επίφυση του εγκεφάλου, που παράγει τη συγκεκριμένη ορμόνη, την απελευθερώνει στο αίμα, με αποτέλεσμα να αρχίζουμε να αισθανόμαστε υπνηλία. Μόλις βγει ο ήλιος, τα επίπεδα της μελατονίνης μειώνονται και παραμένουν χαμηλά μέσα στην ημέρα. Η παραγωγή της ορμόνης αυτής μειώνεται όσο μεγαλώνει κανείς, γι’ αυτό και η αϋπνία παρουσιάζεται τόσο συχνά στα ηλικιωμένα άτομα. Τον τελευταίο χρόνο κυκλοφόρησαν στην αγορά χάπια μελατονίνης, τα οποία, σύμφωνα με τον παθολόγο- κλινικό φαρμακολόγο δρ. Α. Σπαντιδέα, ρυθμίζουν με φυσικό τρόπο το βιολογικό ρολόι και αποκαθιστούν το πρόβλημα της αϋπνίας. Τα πλεονεκτήματά τους είναι ότι δεν δεν προκαλούν υπνηλία, ούτε εθισμό και επι­τρέπουν στο άτομο να ξυπνά ξεκούραστο.

Καλύτερος ύπνος εναλλακτικά

• Ένα βότανο την ημέρα την ­αϋπνία κάνει πέρα! Βότανα όπως η πασιφλόρα, ο λυκίσκος και η λεβάντα έχουν κατασταλτικές και χαλαρωτικές ιδιότητες. Ζητήστε από το φαρμακείο 100 γρ. έτοιμου μείγματος από τα τρία αυτά βότανα, ώστε να πίνετε ένα αφέψημα μία ώρα πριν από τον ύπνο για 15-20 ημέρες (1 κουταλάκι του γλυκού από το μείγμα για μία κούπα ζεστό νερό). Αμιγώς υπναγωγό δράση έχουν η βαλεριάνα και η πασιφλόρα, βότανα τα οποία μπορείτε να καταναλώσετε επίσης ως αφέψημα, μόνα τους ή σε συνδυα­σμό. Αν αντιμετωπίζετε έντονο πρόβλημα αϋπνίας, προτιμήστε τα ίδια βότανα σε μορφή κάψουλας ή σε σταγόνες.

• Αναπνεύστε σωστά Η σωστή αναπνοή σάς βοηθά να χαλαρώσετε και να αποκοιμηθείτε ευκολότερα. Αφιερώστε, λοιπόν, λίγα λεπτά (2-3 φορές την εβδομάδα στην αρχή και κάθε ημέρα στη συνέχεια) κάνοντας αναπνευστικές ασκήσεις. Όπως είστε ξαπλωμένοι στο κρεβάτι με τα γόνατα λυγισμένα και τα πέλματα να ακουμπούν σταθερά στο στρώμα, τοποθετήστε ένα ελαφρύ βιβλίο στο στομάχι σας. Εισπνεύστε βαθιά και προσπαθήστε να «ανεβάσετε» το βιβλίο προς τα πάνω, φουσκώνοντας ουσιαστικά την κοιλιά σας. Στη συνέχεια, εκπνεύστε ήρεμα και προσπαθήστε να «κατεβάσετε» το βιβλίο, «ρουφώντας» το στομάχι σας. Επαναλάβετε 12-15 φορές, εισπνέοντας λίγο πιο βαθιά σε κάθε επανάληψη, χωρίς όμως να αισθανθείτε κόπο. Τεντωθείτε και κινηθείτε στο τέλος κάθε άσκησης.

• Πιέστε για να διώξετε την... ­πίεση Αν η ένταση της καθημερινότητας σας κάνει να χάνετε τον ύπνο σας, απλές πιέσεις, βασισμένες στις αρχές της ρεφλεξολογίας, λίγο πριν ξαπλώσετε, θα σας βοηθήσουν να χαλαρώσετε.
  › Πιέστε κυκλικά για ένα λεπτό στο εσωτερικό σημείο του μεγάλου δαχτύλου δίπλα από το νύχι και στα δύο πόδια. Δοκιμάστε το ίδιο και στα ­χέρια, πιέζοντας στο εσωτερικό μέρος του αντίχειρα δίπλα από το νύχι. Πρόκειται για την αντανακλαστική περιοχή του εγκεφάλου που ρυθμίζει το βιολογικό σας ρολόι.
  › Κάντε κυκλικές κινήσεις για 40 δευτερόλεπτα στο λοβό του αυτιού και λίγο πιο πάνω, στο χόνδρο, όπου βρίσκεται η αντανακλαστική περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για την έκκριση ουσιών που συμβάλλουν στον ήρεμο ύπνο.
  › Ενεργοποιήστε με κυκλικές πιέσεις για 1 λεπτό περίπου την περιοχή που βρίσκεται μεταξύ μέσου και παράμεσου στη βάση τους, τόσο στην παλάμη όσο και στο πέλμα. Η άσκηση πίεσης σε αυτή την περιοχή, που αντιστοιχεί στις συναισθηματικές εντάσεις, θα σας βοηθήσει να ηρεμήσετε.
• Χαλαρώστε με αρώματα! Κάθε φορά που αισθάνεστε ότι η ένταση της ημέρας θα σας κάνει να «μετράτε προβατάκια», βάλτε σε λειτουργία τη... μύτη σας!
  › Ζητήστε από το/τη σύντροφό σας να σας κάνει μασάζ με αρωματικά έλαια. Σε 30 ml αμυγδαλέλαιο, διαλύστε 5 σταγόνες κέδρο, 5 σταγόνες Ylang Ylang και 8 σταγόνες μανταρίνι. Η ποσότητα είναι αρκετή για να γίνει μασάζ σε όλο το σώμα.
  › Αν δεν έχετε αυτή τη δυνατότητα, ρίξτε 6 σταγόνες από το παραπάνω μείγμα σε ένα λύχνο και αφήστε τα αρώματα να πλημμυρίσουν το χώρο σας και να σας ηρεμήσουν.
  › Εναλλακτικά, ρίξτε 1-2 σταγόνες λεβάντα στην μπροστινή πλευρά του μαξιλαριού σας.
  › Δώστε στον εαυτό σας την πολυτέλεια -μία στο τόσο- να χαλαρώσει στην μπανιέρα. Για να αποφύγετε πιθανούς ερεθισμούς, πριν ρίξετε το αιθέριο έλαιο στο νερό, αραιώστε το σε κάποιο έλαιο βάσης (αμυγδαλέλαιο, τζοτζόμπα κλπ.). Συνολικά, 10 σταγόνες από τα παραπάνω έλαια αρκούν.
• Ποντάρετε στην ομοιοπαθητική Όσοι δεν κοιμούνται ικανοποιητικά, χάνουν ενέργεια, με αποτέλεσμα σημαντικές μεταβολικές και ορμονικές επιπτώσεις. Σύμφωνα με τις αρχές της ομοιοπαθητικής, υπάρχει ένα φάρμακο για κάθε ασθενή, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του και την πρωτογενή αιτία της διαταραχής. Σε κάθε περίπτωση, ο ομοιοπαθητικός γιατρός είναι αυτός που θα αποφασίσει για την αγωγή. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ακόλουθα σκευάσματα:
  › Arsenicum: Ιδανικό για άτομα με έντονη ανησυχία και κρίσεις άγχους στη διάρκεια του ύπνου τους, τα οποία υποφέρουν από αϋπνία μετά τα μεσάνυχτα. Συνήθως σηκώνονται συνέχεια από το κρεβάτι και συχνά έχουν αγωνία για οικονομικά θέματα, ενώ αισθάνονται έντονη απογοήτευση από τη ζωή τους.
  › Nux Vomica: Ο ύπνος του ασθενούς διακόπτεται από τις υπερβολικές σκέψεις σχετικά με το πρόγραμμα της επόμενης ημέρας. Ξυπνά απότομα και δεν μπορεί να ξανακοιμηθεί. Συνήθως είναι νευρικός και τελειομανής.
  › Stramonium: Χορηγείται για τις διαταραχές του ύπνου στα παιδιά. Χαρακτηριστικό του παιδιού είναι ότι ξυπνά μέσα στη νύχτα φοβισμένο ή πανικόβλητο, κλαίγοντας, και τίποτε δεν μπορεί να το ηρεμήσει.

Υπναγωγά χάπια: 4 ερωτήσεις στον ειδικό Όλο και περισσότεροι ταλαιπωρούνται από συχνές αϋπνίες, που αναστατώνουν τις νύχτες τους. Στην προσπάθειά τους να απαλλαγούν οριστικά από το νυχτερινό αυτό εφιάλτη, καταφεύγουν στη λύση των υπναγωγών χαπιών, τα οποία επανειλημμένα έχουν βρεθεί στο μάτι του... κυκλώνα. Ζητήσαμε από τον κ. Παύλο Σακκά, νευρολόγο-ψυχίατρο, αναπληρωτή καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, να μας λύσει κάθε απορία.


Υπάρχουν διαφορετικά είδη υπναγωγών χαπιών;
Για την αντιμετώπιση της αϋπνίας, χορηγούνται δύο κατηγορίες φαρμάκων: οι βενζοδιαζεπίνες (που χωρίζονται σε βραχείας και μακράς δράσης) και μια σχετικά καινούργια κατηγορία φαρμάκων, οι μη βενζοδιαζεπίνες, οι οποίες είναι βραχείας δράσης. Τα ­μακράς δράσης φάρμακα χρησιμο­ποιούνται ουσιαστικά ως αγχολυτικά. Τα υπόλοιπα υπναγωγά βοηθούν μόνο στον ύπνο, δίνοντας μια ώθηση στον οργανισμό προκειμένου να κοιμηθεί αρχικά 4-5 ώρες και στη συνέχεια συνεχίζει μόνος του.

Πότε πρέπει να πάρω υπναγωγό;
Τα υπναγωγά ενδείκνυνται σε σοβαρές μορφές αϋπνίας, που συνήθως συνυπάρχουν με ψυχικές νόσους. Γι’ αυτό και πρέπει να διερευνάται αν κάτω από την αϋπνία «κρύβεται» π.χ. κάποια κατάθλιψη ή σχιζοφρένεια. Ωστόσο, ίσως χρειαστεί να τα πάρει κανείς γιατί περνά, λόγου χάρη, μια δύσκολη περίοδο στη ζωή του ή ­γιατί την επομένη έχει ένα ραντεβού που τον αγχώνει υπερβολικά. Το ­ζήτημα είναι να μην αφήσουμε να χρονίσει το πρόβλημα. Σε κάθε περί­πτωση, η χρήση των υπναγωγών πρέπει να είναι περιστασιακή. Συνήθως συνταγογραφούμε υπναγωγά στους ασθενείς και τους συμβουλεύουμε να τα έχουν στο κομοδίνο τους και να τα παίρνουν όταν χρειαστεί. Η αϋπνία βάζει πολλούς ανθρώπους σε ένα φαύλο κύκλο. Επειδή είχαν αϋπνία ένα βράδυ, αγχώνονται αν θα καταφέρουν να κοιμηθούν και το επόμενο, με αποτέλεσμα να «χάνουν» τον ύπνο τους από την αγωνία. Το χάπι στο κομοδίνο τούς δίνει σιγουριά, ακόμη και αν δεν το πάρουν.


Προκαλούν εθισμό;
Ο εθισμός δεν είναι ένας μπαμπούλας. Δεν σημαίνει, δηλαδή, ότι αν τα αρχίσεις, δεν θα μπορείς να τα σταμα­τήσεις, όπως συμβαίνει με τα ναρκωτικά, ούτε ότι αν πάρεις σήμερα ένα χάπι, αύριο θα ζητήσεις δύο. Ωστόσο, πράγματι προκαλούν εξάρτηση και μπορεί να δημιουργήσουν στερητικό σύνδρομο. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να παίρνει κανείς πάνω από 2-3 χάπια την εβδομάδα, ενώ η διακοπή τους πρέπει να είναι σταδιακή. Ο κίνδυνος του ­συνδρόμου στέρησης εμπεριέχεται περισσότερο στα βραχείας δράσης υπναγωγά, αφού τα μακράς δράσης απο­βάλλονται σταδιακά από τον ­οργανισμό. Σε κάθε περίπτωση, την απόφαση για τη χορήγηση ή διακοπή τους την παίρνει ο γιατρός.


Έχουν παρενέργειες;Είναι πιθανό να παρατηρηθεί υπνηλία (που διαρκεί και την επόμενη ημέρα) και μείωση των αντανακλαστικών. Υπάρχει, επίσης, το ενδεχόμενο ύστερα από 15-20 ημέρες να «συνηθίσει» ο οργανισμός το φάρ­μακο και ο ασθενής να μη «βλέπει» ­πλέον αποτελέσματα. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να στηρίζεται η θεραπευτική προσπάθεια μόνο στο υπναγωγό. Το ζήτημα είναι να ανακουφιστεί ο ασθενής από τα συμπτώματα της αϋπνίας, αλλά και να δοθεί λύση στο πρόβλημά του. Αν π.χ. έχετε κατάθλιψη, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί πρώτα η ίδια η ασθένεια.



Μήπως ξυπνάτε κουρασμένοι;
Τα βράδια κοιμάστε κανονικά, αλλά για έναν ανεξήγητο λόγο ξυπνάτε κουρασμένοι το πρωί. Αν η υπνηλία έχει γίνει μέρος της καθημερινότητάς σας, ίσως να υποφέρετε από το σύνδρομο της άπνοιας του ύπνου. Αυτό σημαίνει ότι η αναπνοή σας διακόπτεται πολλές φορές ενώ κοιμάστε, για τουλάχιστον 10 δευτερόλεπτα κάθε φορά. Πρόκειται για ασθένεια που ενδεχομένως να προκαλέσει μελλοντικά προβλήματα υγείας, γι’ αυτό και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί. Αρχικά πρέπει να ανακαλύψετε το κατά πόσο ροχαλίζετε. Ενώ το κοινό ροχαλητό, όταν είναι ήπιο και περιοδικό (ιδίως σε νέους και υγιείς ενηλίκους), μπορεί να θεωρηθεί «φυσιολογικό», ενδέχεται να αποτελεί και προάγγελο της άπνοιας του ύπνου. Αν, λοιπόν, πράγματι ροχαλίζετε, θα πρέπει να επισκεφτείτε ένα από τα Εργαστήρια Μελέτης Ύπνου, που λειτουργούν σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία, προκειμένου να μάθετε αν παρουσιάζετε σχετικό πρόβλημα. Στην περίπτωση που διαγνωστεί ότι πάσχετε από υπνική άπνοια, θα χρειαστεί να υποβληθείτε σε θεραπεία, η οποία αποφασίζεται από τον ειδικό και προσαρμόζεται στις ανάγκες του κάθε ασθενούς. Συχνά συστήνεται η χρήση ειδικής συσκευής υποστήριξης της αναπνοής (που ­μπορεί να χρησιμοποιεί ο ασθενής στο σπίτι) ή ενδοστοματικών συσκευών (που μοιάζουν με μασελάκια). Σε ορισμένες περιπτώσεις, ίσως χρειαστεί και χειρουργική επέμβαση.

Οι «ειδικοί» του ύπνουEργαστήρια Mελέτης Ύπνου υπάρχουν σε αρκετά δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία της Ελλάδας. Πέρα, λοιπόν, από τα ιδιωτικά κέντρα, μπορείτε να απευθυνθείτε και στα παρακάτω δημόσια νοσοκομεία: Aθήνα › «Eυαγγελισμός», τηλ.: 210-72.01.843. › «Σισμανόγλειο» Γενικό Nοσοκομείο, τηλ.: 210-80.39.911. › «Σωτηρία» Nοσοκομείο Nοσημάτων Θώρακος, τηλ.: 210-77.63.153. › Νοσοκομείο «Ερρίκος Ντυνάν», τηλ.: 210-69.72.958-9. Θεσσαλονίκη › Γενικό Nοσοκομείο «Παπανικολάου», τηλ.: 2313-307.000. › Γενικό Νοσοκομείο «Άγιος Παύλος», τηλ.: 2310-493.538-9. Kρήτη › Hράκλειο: Πανεπιστήμιο Kρήτης, Iατρική Σχολή, Eργαστήριο Ύπνου, τηλ.: 2810-394.824. › Xανιά: Nομαρχιακό Nοσοκομείο Xανίων «O Άγιος Γεώργιος», τηλ.: 28210-22.587. Πάτρα › Γενικό Πανεπιστημιακό Nοσοκομείο Πατρών, τηλ.: 2610-999.524. › Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Νοτιοδυτικής Ελλάδας, τηλ.: 2610-623.535. Γιάννενα › Γενικό Πανεπιστημιακό Nοσοκομείο Iωαννίνων, τηλ.: 26510-99.612. Aλεξανδρούπολη › Γενικό Πανεπιστημιακό Nοσοκομείο Aλεξανδρούπολης, τηλ.: 25510-74.000 και 25510-74.548. Λάρισα › Γενικό Πανεπιστημιακό Nοσοκομείο Λάρισας, τηλ.: 2410-682.896. Καβάλα › Γενικό Νοσοκομείο Καβάλας, τηλ.: 2510-292.220.

Βιβλιογραφία › «Ύπνος, Οι ερωτήσεις μας έχουν απάντηση», Ιατρικοί οδηγοί για όλη την οικογένεια, ΣΚΑΪ «Το βιβλίο του ύπνου», Peter Spork, εκδόσεις Κλειδάριθμος.
INTERNET › www.bbc.com  www.abc.net.au/science/sleep/facts.htm www.sleepfoundation.org www.medicalnewstoday.com


Ευχαριστούμε για τη συνεργασία τον κ. Παύλο Σακκά, νευρολόγο-ψυχίατρο, αναπληρωτή καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον κ. Γεώργιο Βαρουχάκη, πνευμονολόγο, διευθυντή της Πνευμονολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου «Ερρίκος Ντυνάν», τον κ. Αναστάσιο Σπαντιδέα, παθολόγο-κλινικό φαρμακολόγο, διδάκτορα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, την κ. Βίκυ Πυρο­γιάννη, κλινική διαιτολόγο-διατροφολόγο, την κ. Χριστίνα Δάλλα, λέκτορα Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον δρ. Μιχάλη Κυριακίδη, πτυχιούχο Ιατρικής, ρεφλεξολόγο, πρόεδρο του Σωματείου Ελλήνων Ρεφλεξολόγων και του Πανελληνίου ­Επαγγελματικού Σωματείου Ρεφλεξολόγων, επίκουρο καθηγητή του Πανεπιστημίου «Titu Maiorescu», τον κ. Γιώργο Κλάδη, διευθυντή του Τμήματος Ρεφλεξολογίας στο κέντρο «Θεραπευτική» και καθηγητή Ρεφλεξολογίας των σχολών «Kyriakides Studies», την κ. Γιάννα ­Περγαντά, φαρμακοποιό, και την κ. Ρένα Σταύρου, αρωματοθεραπεύτρια.

 http://archive.in.gr